De neus van Moscarda
Dat anderen in mij iemand zagen die niet degene was die ikzelf kende, iemand die alleen zij konden kennen omdat ze van buitenaf met ogen naar me keken die niet de mijne waren, zette me aan het denken.
Vorige week moest Peter terugdenken aan Luigi Pirandello’s meesterwerk Iemand, niemand en honderdduizend toen hij zwevend in de lift uitkeek over de talloze skiërs onder hem, uitgedost in talrijke felle kleuren. Ze slalomden in eenzelfde ritmische beweging over het egale witte sneeuwtapijt.
Iemand, niemand en honderdduizend opent met een komische scène waarin Vitangelo Moscarda voor de spiegel staat, terwijl zijn echtgenote glimlachend vraagt of hij zijn scheve neus aan het observeren is. Moscarda vat dit op als een schertsende opmerking die het begin van een intrigerende dialoog met de lezer markeert, waarin Moscarda stap voor stap het illusoire en meervoudige karakter van zijn identiteit onthult.
‘Wat doe je?’, vroeg mijn vrouw me, toen ze me langer dan gewoonlijk voor de spiegel zag treuzelen.
‘Niets’, antwoordde ik, ‘ik kijk naar mijn neus, naar dit neusgat. Als ik erop druk, voel ik een lichte pijn.’
Mijn vrouw glimlachte en zei: ‘Ik dacht dat je keek naar welke kant hij scheef staat.’
Ik draaide me om als een hond die men op zijn staart getrapt heeft: ‘Scheef? Staat mijn neus scheef?’
Mijn vrouw antwoordde rustig: ‘Zeker, liefste. Bekijk hem maar eens goed: hij wijkt wat naar rechts af.’
– Luigi Pirandello in Iemand, niemand en honderdduizend
Moscarda komt tot het onthutsende besef dat iedere mens talloze persoonlijkheden moet bezitten. Deze worden niet enkel gevormd door de diverse rollen die we in de maatschappij spelen, maar ook door het unieke beeld dat anderen van ons vormen. Zo is ieder van ons niet slechts één persoon, maar eerder honderdduizenden in evenveel hoofden. Ben je dan wel nog iemand, of veeleer niemand?
Persona
Het woord ‘persoon’ is afgeleid van het Latijnse persona. Destijds had dat naargelang de context verschillende betekenissen. In het oude Romeinse theater verwees persona naar het masker dat acteurs droegen om diverse personages te vertegenwoordigen. Buiten het theater gaf persona de sociale maskers weer die ieder van ons opzet tijdens de dagelijkse omgang. Allen hebben we verschillende maskers passend bij verschillende sociale situaties. ‘Ik’ ben geen eenheid: ik besta uit diverse identiteiten die worden gevormd door talloze indrukken van talloze mensen.
De gedachte dat de anderen in mij iemand zagen die niet degene was die ikzelf kende, iemand die alleen zij konden kennen doordat ze van buitenaf met ogen naar me keken die niet de mijne waren en die me een uiterlijk gaven dat mezelf altijd vreemd zou blijven, ook al hoorde het bij mij, ook al was het in hun ogen het mijne (en in mijn ogen dus niet!); dat ze zich een voorstelling maakten van mijn leven waarin ik, hoewel het voor hen mijn leven was, niet kon binnendringen, deze gedachte liet me niet meer met rust.
– Luigi Pirandello in Iemand, niemand en honderdduizend
We hebben vooroordelen, vergelijkbaar met persona-maskers, die onze kijk op de werkelijkheid en hoe we worden gezien bepalen. De innerlijke pluraliteit is volgens Hannah Arendt een noodzakelijke voorwaarde om samen te leven. Via reflexieve maskers kunnen we het standpunt van de andere begrijpen en andere meningen toelaten. Deze veelheid proberen we tegelijkertijd tot eenheid te reduceren in de vorm van een gemeenschappelijkheid, zoals de Grieken het κοινωνία noemden (koinonía: samenleving).
Mensen hebben de neiging om binnen het gemeenschappelijke het onderzoeken en abstraheren te schuwen, ook al zitten ze op een positie die zulk denkwerk vereist. Denk bijvoorbeeld aan een leidinggevende positie waar je rekenschap moet kunnen geven van je opvattingen en denkwijzen tegen elkaar moet kunnen afwegen. In plaats van eerst na te denken, voelen we vaak de drang ons meteen te laten horen zoals de gemaskerde acteurs in het Romeinse theater.
Persoonlijkheid
Vandaag de dag zeggen we dat ‘iemand persoonlijkheid heeft’ wanneer die opvallend uniek, afwijkend en anders is. Nochtans weten persoonlijkheden die goed gedijen in strakke hiërarchische structuren, vaak moeiteloos welk masker ze moeten opzetten naargelang de context. Op zeldzame momenten springen ze in het oog door een opvallende en onverwachte toevoeging. De dialectische spanning waar zulke persoonlijkheden mee spelen is die tussen integreren in de heteronomie terwijl op cruciale momenten de regels te bepalen in een zelfverzekerde autonomie.
Het juiste masker opzetten op het juiste ogenblik kan een grote voorsprong geven in het professionele of politieke theaterspel. De sleutel is om ter plekke aan te voelen hoe anderen het zien. Enerzijds wordt vastberadenheid behouden door op te gaan in de groep en niet op te vallen, anderzijds wordt geloofwaardigheid verzilverd tijdens cruciale ontwikkelingen. Met excentriciteit wordt uiterst spaarzaam omgegaan. Wie vindt u een krachtige persoonlijkheid hebben, en nog belangrijker: waarom?
Moscarda zijn pad naar zelfkennis begint vanuit zijn lichamelijkheid, van waaruit hij zijn sociale verschijning analyseert en uiteindelijk zijn eigen spiritualiteit bereikt. Hij wil graag buiten zichzelf staan om zichzelf te bekijken. De beelden die anderen van hem hebben gevormd wil hij zo terugnemen, om met deze reeks fragmenten zichzelf volledig en definitief samen te stellen. Aan het einde van het boek trekt hij zich terug in een toevluchtsoord: een niemandsland waar hij volledig wil opgaan in zijn eigen wezen. Eens uno, toen verloren en nessuno, niet langer een iemand maar centomila persona.
We nodigen u uit om deze literaire schat te verkennen en te genieten van de diepgaande filosofische zelfreflecties die Luigi Pirandello op meesterlijke wijze heeft beschreven.
Prettig weekend
Pauwel Hertmans & Peter Verbraeken