De vraag naar de vraag
Peter Verbraeken en Pauwel Hertmans zien 'de juiste vraag' als de spil van gedragen overlegmomenten.
In deze brief geven we duiding bij wat ‘overleg’ volgens ons betekent. De leidraad is vrije ruimte en tijd. Volgende week kondigen we in navolging van deze inleiding een opleiding vergadertechnieken aan. Filosofische concepten, zoals de vraag naar de vraag, de vrije ruimte, en het lege midden, vormen de pijlers van onze visie.
Kenon bv is een filosofisch kabinet gericht op de persoonlijke begeleiding van ondernemers, leidinggevenden en bestuurders.
Taal
Binnen de taalfilosofie is er een eeuwenoude traditie die aanneemt dat de wereld tot wording komt door de dingen een naam te geven. De wereld komt te bestaan enkel en alleen omdat mensen talig zijn. Daar is iets voor te zeggen: als een kat geen kat wordt genoemd, is er dan sprake van een kat? Dit gedachtegoed gaat onder de naam nominalisme en is een uitdagend, tegelijk radicaal discours om mens en wereld te aanschouwen. Het nominalisme wordt door andere stromingen sterk gecontesteerd. Zowel de aanname van het nominalisme, als het sterke verzet ertegen, tonen dat de kracht van taal niet onbesproken kan blijven.
De voorwerpen kan ik alleen noemen. Tekens vertegenwoordigen hen. Ik kan slechts van hen spreken, ze uitspreken kan ik niet. Een zin kan alleen zeggen, hoe een ding is, niet wat het is.
– Ludwig Wittgenstein
I. Spreken
Enkele Duitse en Franse filosofen uit de vorige eeuw (bijvoorbeeld Martin Heidegger of Jean-Luc Nancy) hebben hun leven gewijd aan de beschrijving van het mitsein, vrij vertaald uit het Duits als ‘het zijn met de ander’. Daarmee wilden ze aangeven dat de mens geen losstaand subject kan zijn, maar zich altijd op intersubjectieve wijze verhoudt tot de ander. Er is met andere woorden geen bestaan denkbaar zonder de verhouding tot de ander, zonder de verhouding tot zichzelf.
Het gesprek kunnen we zien als de oervorm van het samenzijn. Door te spreken met elkaar, kunnen we ons verhouden, kunnen we bij elkaar horen en ons emotioneel uiten. Het creëert een uitzonderlijke cohesie tussen mensen en geeft organisaties vorm.
Op individueel niveau leidt spreken tot de legitimatie van zichzelf en van de ander. Mensen doen dit, maar ook organisaties doen dit, naar de buitenwereld toe, als zijnde een entiteit. De interne, maar ook onderlinge, cohesie die zo tot stand wordt gebracht leidt tot broodnodige gemeenschapsvorming.
Dialoog
Een bijzondere gespreksvorm die zich onderscheidt van de discussie of de gangbare conversatie is de dialoog. Etymologisch ontmanteld betekent het letterlijk door (dia-) de rede of de taal (-logos). De dialoog is een onderzoekend gesprek waarin de deelnemers zoeken naar wie zij zijn en wat zij doen. Daarom gaat de dialoog vooraf aan de vergadering: onze plek in de wereld en wat wij daar doen vormt de grond. Het is een expliciet en gezamenlijk (zelf)onderzoek. Centraal in een constructieve en eerlijke dialoog staat het uitpuren van de centrale vraag.
II. Vragen
Antwoorden liggen in het nu en dan meteen in het verleden. We denken van daaruit verder. Vragen stellen zich in het nu en leiden tot de toekomst. De vraag is daarom de motor van het gesprek en van de logos. Vaak zijn de belangrijkste vragen de lastigste, omdat ze ons ter verantwoording roepen en nopen tot (zelf)reflectie. Het is belangrijk deze initiële ‘onaangename gevoelens’ te herkennen en dan vooral te benoemen. Zo kunnen we nieuwe antwoorden vinden of de vraag naar de volgende vraag stellen.
Filosofie is: de vraag naar de vraag.
– Jacques Derrida
Herhalen, herhalen, herhalen.
De kracht van herhaling is tijdens het bevragen enorm. De voorzitter van een vergadering kan best twee categorieën vragen voorbereiden: de centrale hoofdvraag van de ontmoeting (1), en een omvattende subvraag per agendapunt (2). De herhaling van deze vooropgezette vragen kan essentiële richting geven aan een vergadering zonder ellenlange voorbereidende nota’s. Deze nota’s fungeren vaak eigenlijk al als het impliciete antwoord. Is er dan trouwens nog een oprecht vragen of is het verslag al geschreven?
De herhaling van de essentiële vraag, de crux van de dialoog, is een methode recht uit het draaiboek van de Oudgriekse filosoof Socrates. De effectiviteit van deze methode is niet te onderschatten en wordt dan ook vaak gebruikt door journalisten of door de politieke oppositie. Het is belangrijk de exacte formulering niet uit het oog te verliezen. Door de scheppende kracht van taal telt ieder woord.
Oefening: Schrijf enkele kwesties op die vandaag spelen in uw organisatie in de vorm van een vraag. Bedenk dan telkens een alternatieve formulering en bevraag de betekenis van beide varianten. Al snel wordt duidelijk dat ieder woord en iedere volgorde telt. Hou daarom vast aan één exacte vraagstelling om semantische discussies en tijdrovende zijpaden te vermijden.
Nieuwe antwoorden telkens opnieuw aan dezelfde vraag onderwerpen leidt tot drie positieve gevolgen:
Het antwoord wordt uitgediept en gepreciseerd, in plaats van verbreed en vervaagd,
Zo komt de kern van de vraag steeds dichterbij,
Het koppig zoeken samen is confronterend, maar de koppen blijven samen steken leidt uiteindelijk tot een gedragen weg voorwaarts die jullie samen kunnen uitdragen.
III. Vergaderen
Vergaderen is geen gemakkelijke stiel. Maar al te vaak voelen we een herhaling, in negatieve zin. Het is een echte kunst waarbij kritisch reflecteren tijdens het gebeuren, maar ook over het gebeuren, essentieel is. Wij stellen enkele problemen vast die terugkomen in veel vergaderingen:
Strategisch handelen (-), in plaats van communicatief handelen (+),
Individuele legitimatie (-), in plaats van een gedragen weg (+),
Vooraf ingevulde ruimte en tijd (-), in plaats van vrije ruimte en tijd (+).
Vanuit deze vaststellingen richten we een discours in waarbij we geloven dat vergaderen constructief, kort en krachtig, en aangenaam kan zijn. We nemen de eigenschappen van de dialoog als leidraad voor de vergadering.
Benieuwd hoe we dit omzetten in de praktijk? Binnenkort stellen we een concrete aanpak voor. De vraag naar de vraag, de vrije ruimte, en het lege midden vormen de pijlers van onze visie.
Kunt u niet wachten? Wij zijn steeds bereikbaar via hello@kenon.be.
We kijken ernaar uit.
Pauwel Hertmans & Peter Verbraeken