Razende stilstand

In zijn boek 'Leven in tijden van versnelling' houdt Hartmut Rosa een pleidooi voor resonantie.

Vele metingen, statistieken en berekeningen komen er weer aan nu het jaar erop zit. De Tijd berichtte al op 5 januari over het stijgende aantal mensen die ziek worden door drukte en overmatige beschikbaarheid. Tijd en welzijn hangen duidelijk samen. Vandaag laten we ons leiden door de Duitse filosoof Hartmut Rosa en zijn boek Leven in tijden van versnelling.

Tijd

In 2023 waren Belgische werknemers bijna 10% van hun werktijd afwezig door ziekte, volgens gegevens van het hr-bedrijf Attentia. Het langdurig ziekteverzuim bereikte recordhoogtes. Deze stijging wordt toegeschreven aan een combinatie van toenemende psychosociale klachten, zoals burn-outs, en groter bewustzijn rond mentale gezondheid.

De medisch directeur bij Attentia, Edelhart Kempeneers, wijst op toenemende werkdruk, hoge verwachtingen, strakke deadlines en een ‘altijd bereikbaar’-cultuur door technologische vooruitgang. Langdurig ziekteverzuim bij vrouwen is dubbel zo hoog als bij mannen, mogelijk door extra taken in het huishouden en de zorg, evenals vermoeidheidsklachten tijdens de menopauze.

I. Versnelling

Het boek Leven in tijden van versnelling vat aan met het universele beginpunt der filosofie, die u ondertussen al herkent uit onze vorige brieven: de vraag naar de vraag. Dit essay streeft niet naar wetenschappelijke of filosofische precisie, maar wil de juiste vragen stellen. Daaruit volgen Hartmut Rosa’s pertinente vaststellingen over de te hoge versnellingen van het moderne leven. Rosa keert terug naar de oorsprong van de filosofie en het onderzoek naar de deugden dat antieke filosofen zozeer bezig heeft gehouden: de vraag naar het goede leven.

De auteur merkt op dat er iets ontbreekt aan de grote sociale theorieën van de laatste eeuwen. Maar al te vaak wordt er een algemene versnelling als onwenselijke tendens van het moderne leven benoemd, maar waarin die versnelling precies berust blijft vaak onbenoemd. Rosa analyseert drie voorstellen om versnelling te concretiseren.

Time is out of joint
– in Hamlet by William Shakespeare

Ten eerste vindt er een voor de hand liggende technische versnelling plaats. Denk maar aan transport en communicatie. Ten tweede versnelt de maatschappelijke verandering zelf, grotendeels ten gevolge van de technische versnelling. Ten derde is er een algemene versnelling van ons eigen levenstempo, veroorzaakt door twee voorgaande versnellingen. Een illustratie hiervan is het epidemische ‘gebrek aan tijd’ dat zovelen tot hun frustratie ervaren.

Rosa stelt vast dat er een noodlottig verband bestaat tussen groei en snelheid. Een derde factor die de wederzijdse versnelling tussen groei en snelheid aanzwengelt is de nodige concurrentie die hoort bij het elkaar ‘in snelheid pakken’. Concurrentie en groei zitten zo samen in een dialectische versnelling. De auteur noemt deze triade van concurrentie, groei en versnelling de ‘structurele trias’ die ons allen in de greep houdt.

II. Verlangzaming

Als tegenwicht onderscheidt Rosa ook vijf verschillende vormen van verlangzaming.

1. Vooreerst zijn er gelukkig natuurlijke grenzen aan versnelling, bepaald door bijvoorbeeld de cadans van de kosmische tijd of de beperkte snelheid van ons denkvermogen.

2. Ten tweede bestaan er verlangzamingsoases: plekken of praktijken waarbij het lijkt alsof de tijd heeft stilgestaan. Dit kan een mediterraans dorpje zijn of een bedrijf met een nostalgische branding.

3. Ten derde is verlangzaming ironisch genoeg een bijproduct van versnelling. Denk aan de concentratieproblemen door versnelde communicatiemiddelen, of aan file wegens versneld transport.

4. Ten vierde evoceren sommigen intentioneel verlangzaming. Dit uit zich in retraites met als doel om er weer stevig in te kunnen vliegen, of in ideologische bewegingen zoals ‘deep ecology’ of ultraconservatisme.

5. Ten laatste is er sprake van structurele en culturele verstarring, net door de versnelling. Dit brengt ons terug bij het artikel van De Tijd en de eenentwintigste-eeuwse burn-out pandemie. Rosa noemt het de razende stilstand.

Als er zo veel verlangzaming is, waarom lijkt het dan alsof onze levens blijven versnellen? De auteur verdedigt de these dat de kracht van versnelling op heden sterker is dan de kracht van verlangzaming. Dit noemt hij een ‘structurele asymmetrie’ tussen beide tendenzen.

De vijfde en laatste categorie, de zogenaamde razende stilstand, is een sprekende term waarmee Rosa hen benoemt die lijden onder versnelling, en zich daar ook naar gedragen.

Maatschappelijke versnelling leidt tot nieuwe ervaringen van tijd en ruimte, nieuwe sociale interactievormen en nieuwe vormen van subjectiviteit.
– Hartmut Rosa

Versnelling draagt een algemeen vervreemdingspotentieel in zich, dat verregaande gevolgen heeft voor onze subjectieve beleving. Dat zou kunnen verklaren waarom we ons zo verloren kunnen voelen in een wereld die meer lijkt te beloven dan ooit tevoren.

III. Vervreemding

Vervreemding kan worden samengevat als een toestand waarin we doelen nastreven en praktijken uitoefenen uit vrije wil, maar diezelfde doelen tegelijk niet werkelijk ambiëren. Bijvoorbeeld iedere dag op een plek werken waar je anders niet zou willen zijn, of het uitvoeren van een beslissing waar je eigenlijk niet achter staat.

Het gevolg is een maatschappelijke vervreemding en een vervreemding van onszelf. Vervreemding van onszelf en maatschappelijke vervreemding zijn geen twee verschillende gevolgen van versnelling, het zijn twee keerzijden van dezelfde medaille die versterkend werken. De ‘uitgeputte zelf’ volgt, en die heeft de fatale neiging om slachtoffer te worden van burn-out of depressie.

Wat we vrijwillig doen, maar tegelijk niet werkelijk willen doen, doen we uit een drang om erkenning. Erkenning is deel van de condition humaine, en zowel aanvaarding als verzet maken er typisch deel van uit. Rosa besluit zijn boek met een pleidooi voor resonantie, als helend alternatief op erkenningsdrang.

Resonantie

Drie basale modi typeren onze omgang met de wereld: afstoting, onverschilligheid en resonantie. Resoneren met anderen en met de wereld rondom ons kan enigszins vergeleken worden met het in-de-wereld-zijn van Martin Heidegger. Denken en danken, geven zonder te nemen, en nemen zonder te eisen, doen ons resoneren.

Resonantie verschilt van erkenning omdat het niet pragmatisch is van aard en niet gelieerd is aan de eerder besproken concurrentiedrang. Zoals een klankholte moeten we voldoende open staan om het geluid van de wereld binnen te laten en te laten resoneren. Tegelijk is onze openheid niet onbeperkt, of alle geluid gaat verloren achter de horizon. Stilstaan kunnen we bij Walter Benjamins contemplatie over het verschil tussen ervaringen en belevenissen.

Ervaringen resoneren in ons, raken ons, vormen ons, veranderen ons, zullen we ons blijvend herinneren. Belevenissen zijn veel oppervlakkiger. Het moderne leven neigt ernaar rijk te zijn aan belevenissen en arm aan ervaringen.
– Walter Benjamin

Wat wij lezen, blijven we graag met u delen. We wensen u inspiratie en veel leesplezier voor nieuwjaar.

Fijn weekend,
Pauwel Hertmans & Peter Verbraeken